Авторлар: Тлеубаева Венера Ануарбековна – медбике
Оразбаева Айгүл Дүйсекеновна – медбике
Карбозова Бейбіткүл Есболатқызы – медбике
ГКП на ПХВ «Боралдай аудандық ауруханасы»
Кіріспе
Онкологиялық аурулар – адам денсаулығына елеулі қауіп төндіретін күрделі медициналық және әлеуметтік мәселе. Қатерлі ісік (рак) – бұл ағзадағы жасушалардың бақылаусыз бөлініп, өсетін патологиясы, ол емделмеген жағдайда өлімге әкелуі мүмкін.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметтеріне сәйкес, қатерлі ісік аурулары өлім-жітімнің негізгі себептерінің бірі болып табылады. Алайда, бұл аурулардың 40%-дан астамы алдын алуға немесе ерте кезеңде анықталып, сәтті емделуге болады.
Бұл мақалада онкологиялық аурулардың негізгі қауіп факторлары, алдын алу шаралары және ерте диагностика әдістері қарастырылады.
1. Онкологиялық аурулардың негізгі қауіп факторлары
Қатерлі ісіктің пайда болуына көптеген факторлар әсер етеді. Оларды өзгертуге болатын (өмір салты, қоршаған орта) және өзгертуге болмайтын (генетика, жас) деп екі топқа бөлуге болады.
1.1. Өзгертуге болмайтын факторлар:
- Тұқымқуалаушылық – егер жақын туыстары қатерлі ісікпен ауырған болса, адамның бұл ауруға шалдығу қаупі жоғары.
- Жас ұлғаюы – онкологиялық аурулардың көпшілігі 50 жастан кейін жиі кездеседі.
- Жыныстық фактор – кейбір қатерлі ісік түрлері жынысқа байланысты (мысалы, сүт безі обыры әйелдерде жиі кездеседі, ал қуықасты безі обыры – ерлерде).
1.2. Өзгертуге болатын қауіп факторлары:
- Темекі шегу – өкпе, көмей, ауыз қуысы, асқазан және қуық ісігінің негізгі себебі.
- Алкогольді шамадан тыс тұтыну – бауыр, өңеш, ішек және асқазан қатерлі ісігінің дамуына әсер етеді.
- Дұрыс тамақтанбау – фастфуд, қаныққан майлар, тұзды және қантты тағамдарды шамадан тыс тұтыну асқазан-ішек жолдарының ісіктеріне себеп болуы мүмкін.
- Артық салмақ және семіздік – эндокриндік бұзылулар тудырып, сүт безі, жатыр және ішек қатерлі ісігінің қаупін арттырады.
- Физикалық белсенділіктің төмендігі – метаболизмнің баяулауы және иммунитеттің әлсіреуі онкологиялық аурулардың дамуына ықпал етеді.
- Қоршаған ортаның ластануы – канцерогендік заттар, радиация және улы химиялық заттар қатерлі ісіктің пайда болуына әсер етеді.
- Созылмалы стресс – иммундық жүйені әлсіретіп, онкологиялық аурулардың дамуына жағдай жасайды.
2. Онкологиялық аурулардың алдын алу шаралары
Қатерлі ісіктің дамуын болдырмау үшін денсаулыққа пайдалы өмір салтын ұстану қажет.
2.1. Дұрыс тамақтану
- Жаңа піскен көкөністер мен жемістерді тұтыну – антиоксиданттар қатерлі ісік жасушаларының өсуін тежейді.
- Қуырылған және майлы тағамдарды азайту – зиянды майлар ДНҚ мутацияларын тудыруы мүмкін.
- Тұз бен қант мөлшерін шектеу – артық қант инсулин деңгейін жоғарылатып, ісіктердің өсуін тездетуі мүмкін.
- Дәрумендер мен минералдарды жеткілікті қабылдау – А, С, Е дәрумендері мен селен қатерлі ісікке қарсы қорғаныс механизмін жақсартады.
2.2. Физикалық белсенділікті арттыру
- Аптасына кемінде 150 минут орташа қарқынды жаттығулар жасау (жүгіру, жүру, жүзу).
- Күнделікті қозғалысты арттыру (баспалдақпен көтерілу, белсенді демалыс).
- Дене салмағын қалыпты деңгейде ұстау.
2.3. Зиянды әдеттерден бас тарту
- Темекіні толық тастау – өкпе обыры қаупін 80%-ға төмендетеді.
- Алкогольді тұтынуды азайту – бауыр мен асқазан қатерлі ісігінің қаупін азайтады.
2.4. Стрессті басқару және ұйқы режимін сақтау
- Медитация, йога, тыныс алу жаттығулары арқылы жүйке жүйесін реттеу.
- Түнде 7-8 сағат ұйықтау – мелатонин ісік жасушаларының өсуін баяулатады.
2.5. Қоршаған ортадан қорғану
- Күннен қорғану – ультракүлгін сәулелер тері обырының дамуына себеп болуы мүмкін.
- Қауіпті химиялық заттардан аулақ болу – канцерогендік әсері бар өнімдерді пайдаланбау.
3. Ерте диагностика және медициналық тексерулер
Қатерлі ісіктерді ерте анықтау олардың сәтті емделу мүмкіндігін арттырады.
3.1. Онкологиялық скринингтер мен медициналық тексерулер
- Сүт безі қатерлі ісігі – 40 жастан кейін маммографиядан өту.
- Жатыр мойны обыры – ПАП-тест және адам папилломавирусына (HPV) тексерілу.
- Ішек қатерлі ісігі – 50 жастан кейін колоноскопиядан өту.
- Өкпе обыры – темекі шегушілер үшін КТ-диагностика.
- Қуықасты безі қатерлі ісігі – ерлерге 50 жастан бастап ПСА (простат-спецификалық антиген) талдауын тапсыру.
3.2. Өзін-өзі тексеру әдістері
- Сүт бездерін ай сайын тексеру – күмәнді түйіндер анықталса, дереу дәрігерге қаралу.
- Теріде жаңа дақтардың пайда болуын бақылау.
- Аяқ астынан салмақ жоғалту немесе ұзақ уақытқа созылған шаршау белгілеріне мән беру.
Қорытынды
Онкологиялық аурулардың алдын алу салауатты өмір салтын қалыптастыру, зиянды әдеттерден бас тарту, дұрыс тамақтану және тұрақты медициналық тексерулерден өту арқылы мүмкін болады.
Ерте диагностика қатерлі ісікті бастапқы кезеңде анықтап, толық емдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан жыл сайын скринингтік тексерулерден өту – әрбір адамның өз денсаулығына деген жауапкершілігі.
