Авторлар: Мергенбаева Перизат Муратқызы — клиникалық фармакология
және ауруханалық фармация бөлімінің мейірбикесі,
Шантиева Гаухар Аскаровна — жұқпалы аурулар бөлімінің мейірбикесі
Сазабек Марияхан Абенқызы — зарарсыздандыру бөлмесінің мейірбикесі
ШЖҚ «Райымбек аудандық ауруханасы» МКК
Кіріспе
Көпшілік дәрі-дәрмекті ауруды емдеудің күнделікті бөлігі ретінде қабылдайды — бас ауырса, таблетка ішеміз, жөтелсе – сироп, инфекция болса – ине. Алайда әрбір дәрінің артында — ғылыми зерттеулер, биохимиялық есептеулер, клиникалық сынақтар мен фармакологиялық сараптамалар тұр. Міне, осы күрделі процесті зерттейтін сала — клиникалық фармакология.
Бұл ғылым — медицинаны, фармацевтиканы, генетиканы және биохимияны біріктіріп, дәрі-дәрмектің тек тиімді ғана емес, қауіпсіз болуын қамтамасыз етеді. Қазіргі таңда клиникалық фармакология — дәлелді медицинаның, жекелендірілген терапияның және науқастың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізі.
Клиникалық фармакология нені зерттейді?
- Фармакокинетика
Препараттың адам ағзасында қалай жүретінін зерттейді:
Сіңуі (асқазан-ішек жолы, тері, шырышты қабаттар арқылы),
Таралуы (қан және тіндер арқылы),
Метаболизмі (әсіресе бауырда),
Шығарылуы (бүйрек, ішек, өкпе арқылы).
- Фармакодинамика
Препараттың ағзаға қалай әсер ететінін зерттейді:
— қандай рецепторлармен байланысады, қандай физиологиялық реакциялар тудырады. - Фармакогенетика және фармакогеномика
Әр адамның генетикалық ерекшелігіне байланысты дәрінің әсері әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы:
Халықтың 5–10%-ында CYP2D6 ферменті жоқ, сондықтан олар кейбір анальгетиктер мен антидепрессанттарға сезімсіз.
Белгілі мутациясы бар науқастар үшін кейбір антикоагулянттар өмірге қауіпті болуы мүмкін.
Бұл — жекелендірілген медицинаның негізі.
- Дәрілік өзара әрекеттестік
Клиникалық фармакология дәрілердің бір-бірімен қалай әрекеттесетінін зерттейді.
Бұл жанама әсерлердің алдын алып, емнің тиімділігін арттырады.
ДДСҰ деректері мен әлемдік статистика
ДДСҰ дерегі бойынша, әлемде қолданылатын дәрілердің 50%-ы дұрыс немесе негізсіз қолданады.
Дамыған елдерде ауруханаға жатқызылған науқастардың 10–15%-ы дәрілік асқынуларға байланысты түседі.
The Lancet журналында жарияланған мәліметке сәйкес, АҚШ-та жылына 7 000-нан астам адам дәрі қателігінен қайтыс болады.
ДДСҰ 2022 жылы хабарлағандай, әлемдік денсаулық сақтау жүйесінде дәрілерді дұрыс қолданбаудан болатын шығын жылына 42 миллиард АҚШ долларын құрайды.
Мейірбикенің клиникалық фармакологиядағы рөлі
Мейірбике – жай ғана орындаушы емес, дәрілік терапияны бақылаушы және қауіпсіздіктің кепілі:
Жанама әсерлерді бақылау
– Науқастың жағдайын үздіксіз бақылап, кез келген реакцияны дер кезінде тіркеу.
Дозалау режимін қадағалау
– Дәріні дұрыс уақытта, дұрыс мөлшерде және дұрыс әдіспен енгізу.
Дәрілердің сақталуын бақылау
– Жарамдылық мерзімі, температуралық режим, жарық сезімталдығы.
Науқасқа түсіндіру
– Дәріні не үшін, қалай және қандай жағдайда қабылдау керектігін айтып, түсіндіру.
Жекелендірілген медицина дәуірінде клиникалық фармакология
Генетиканың дамуы клиникалық фармакологияны жаңа деңгейге шығарды. Енді науқастың ДНҚ профиліне қарап:
Қандай препарат тиімді болатынын,
Қайсысы уытты болатынын,
Қандай дозада қолдану керектігін болжауға болады.
Бұл — персоналды емнің болашағы.
Клиникалық зерттеулер: дәрі қайдан пайда болады?
Бір дәрі нарыққа шығу үшін орташа есеппен:
12–15 жыл зерттеу жүргізіледі,
1,5 миллиард доллардан астам қаржы жұмсалады,
10 000 жаңа молекуладан тек біреуі дәрі ретінде тіркеледі.
Клиникалық сынақтар фазалары:
Зертханалық және жануарларға тәжірибе.
Адамға арналған I–III фазалар.
Тіркеуден кейінгі бақылау (IV фаза) — препаратты кең көлемде қолданғанда бақылау жалғасады.
Әрбір дәрі — ғылым мен тәжірибенің нәтижесі.
Қорытынды
Клиникалық фармакология — бұл медицинадағы көрінбейтін, бірақ өте маңызды сала.
Дәрілік терапияның қауіпсіздігі, емнің тиімділігі, науқастың сенімі – бәрі осы ғылыммен байланысты.
Мейірбике клиникалық фармакология негіздерін білгенде:
Науқастың өмірін сақтай алады,
Ем тиімділігін арттыра алады,
Медициналық қателіктердің алдын алады.
Әрбір дәрінің артында – зертхана, ғалым, технология, есеп, жауапкершілік, және ғылым тұр. Сондықтан әр медицина қызметкері бұл ғылымды терең меңгеріп, науқасқа қауіпсіз орта қалыптастыруға үлес қосуы қажет.
