Балалық шақтағы қорқыныштар – өсу процесінің табиғи бөлігі. Көптеген адамдар бала кезінде қараңғылықтан, монстрлардан, ұрылардан қорыққанын есіне алады. Бірақ уақыт өте келе бұл қорқыныштар жоғалады.
Алайда, кейбір балаларда бұл үрейлер ұзаққа созылып, тұрақты мазасыздыққа немесе фобияға айналуы мүмкін. Егер қорқыныш баланың күнделікті өміріне кедергі келтірсе, оған кәсіби көмек қажет болуы мүмкін.
Қалыпты қорқыныш пен мазасыздық бұзылысының айырмашылығы
Мазасыздық бұзылыстары мен фобиялар балалардың шамамен 1/3 бөлігінде кездеседі. Пандемиядан кейін олардың саны одан әрі өсті.
Йель университетінің профессоры Венди Сильверман балалардағы мазасыздықтың бірнеше себептері бар екенін айтады:
✔ Генетикалық бейімділік – ата-анасында мазасыздық бұзылыстары болса, баланың да бейімділігі жоғары болуы мүмкін.
✔ Жағымсыз тәжірибе – белгілі бір жағдайдағы теріс оқиға (мысалы, иттің шабуылы) фобияның дамуына әкелуі мүмкін.
✔ Қоршаған ортаның әсері – бала ата-анасының немесе достарының қорқыныштарын қабылдауы мүмкін.
✔ Ақпараттың шамадан тыс ағымы – жаңалықтардан немесе интернеттен алынған қорқынышты мәліметтер баланың үрейін күшейтуі мүмкін.
Балалар жасына қарай қорқыныштары қалай өзгереді?
Әр жаста балаларда жаңа үрейлер пайда болады:
- Сәби және бүлдіршіндер – қатты дыбыстардан, бейтаныс адамдардан, ата-анасынан ажыраудан қорқады.
- Мектепке дейінгі балалар – қиялы дами бастағандықтан, елестерден, монстрлардан, қараңғылықтан қорқуы мүмкін.
- Жасөспірімдер – әлеуметтік ортаға бейімделу барысында өзіне деген сенімсіздік, қоғамдағы беделі туралы алаңдай бастайды.
Мазасыздық бұзылысының негізгі белгілері
Қорқыныштың қалыпты үрейден айырмашылығын анықтау үшін келесі үш факторға назар аудару қажет:
Жиілігі – қорқыныш қаншалықты жиі пайда болады? Егер бұл күн сайын немесе бірнеше рет қайталанса, бұл дабыл белгісі болуы мүмкін.
Қарқындылығы – бала қорқынышқа қалай жауап береді? Оны 1-ден 10-ға дейінгі шкалада бағалауға болады. Егер бала қатты жыласа, қатты үрейленсе немесе паникаға түссе, бұл мәселенің терең екенін көрсетеді.
Ұзақтығы – егер қорқыныш 6 айдан астам уақытқа созылса, бұл мазасыздық бұзылысының белгісі болуы мүмкін.
Егер қорқыныш баланың мектептегі үлгеріміне, қарым-қатынасына және күнделікті өміріне кері әсер етсе, міндетті түрде маманға жүгіну қажет.
Ата-аналар балалардың үрейімен қалай күресе алады?
1. Баланы қорқыныштан оқшаулау дұрыс емес
Кейбір ата-аналар баланы қорқынышты жағдайлардан толық қорғауға тырысады, бірақ бұл ұзақ мерзімді шешім емес.
Мысалы, егер бала иттерден қорықса:
- Иттер туралы суреттер көрсету
- Итті алыстан бақылау
- Сабырлы итке жақындау
- Итті сипау
Бұл әдіс баланың қорқынышын біртіндеп жеңуіне көмектеседі.
2. Өзіңіз үлгі болыңыз
Балалар ата-аналарының мінез-құлқын қайталайды. Егер сіз өзіңіз үрейлі болсаңыз, балаңыз да осындай мінезді қабылдайды. Сондықтан өз эмоцияңызды бақылауға тырысыңыз.
3. Балаңыздың қорқынышын түсініңіз және қолдау көрсетіңіз
- «Бұл – ақымақтық, қорықпа» деудің орнына, былай айтуға болады:
«Мен сенің қорқынышыңды түсінемін, бірақ бірге шешім табуға тырысайық». - Балаңызбен ашық сөйлесіңіз, оның эмоцияларын жоққа шығармаңыз.
4. Шынайы қауіптер мен мүмкіндіктерді түсіндіріңіз
Егер бала табиғи апаттар немесе қылмыс сияқты нақты қауіптерден қорықса, оған қауіпсіздік жоспарларын түсіндіріңіз.
Мысалы:
Егер сіз су тасқыны жиі болатын аймақта тұрсаңыз, баланы алаңдатудың орнына, оған апат болған жағдайда қандай әрекеттер жасау керектігін айтып беріңіз.
5. Баланы қорқынышпен күресуге ынталандырыңыз
Егер бала қорқыныштан қашатын болса, ол тек күшейеді. Оң күшейту әдісі оның сенімділігін арттыруға көмектеседі.
Мысалы:
Егер бала қараңғылықтан қорықса, оның 5 минут бойы жарықсыз бөлмеде отыруы – жетістік. Бұл үшін оны мақтау немесе кішкентай сыйлық беру (мысалы, сүйікті ойын ойнауға уақыт бөлу) мотивацияны арттырады.
Маманға қашан жүгіну керек?
Егер баланың қорқынышы 6 айдан астам уақыт бойы жалғасса және күнделікті өміріне әсер етсе, маманның көмегі қажет.
Тиімді емдеу әдістері:
✔ Когнитивті-мінез-құлықтық терапия (КМТ) – баланың ойлау тәсілін өзгертуге көмектеседі.
✔ Экспозициялық терапия – қорқынышты жағдайларға біртіндеп бейімделу.
✔ Медитация және тыныс алу жаттығулары – эмоционалды тұрақтылықты дамыту.
Қорытынды
Балалардың қорқынышы – табиғи құбылыс, бірақ егер ол тым ұзаққа созылса немесе күнделікті өмірге кедергі келтірсе, бұл мазасыздық бұзылысының белгісі болуы мүмкін.
Ата-аналар үшін басты ережелер:
✔ Балаңыздың эмоцияларын түсініңіз және қолдау көрсетіңіз.
✔ Оның үрейін күшейтпеңіз және қорқынышты жағдайлардан толық қорғамаңыз.
✔ Біртіндеп қорқынышпен күресуге көмектесіңіз.
✔ Егер мәселе 6 айдан ұзақ жалғасса, маманға жүгініңіз.
Ерте диагностика – баланың болашақ психологиялық саулығының кепілі!
