Авторлар:Гульмира Бижигитовна Есиркенова – фельдшер, Жаңалық дәрігерлік амбулаториясы, ШЖҚ «Ақсудың орталық аудандық ауруханасы» МКК
Гульфия Нурхановна Нургожина – жалпы практика мейіргері, Жаңалық дәрігерлік амбулаториясы, ШЖҚ «Ақсудың орталық аудандық ауруханасы» МКК
Альмира Мырзагалиевна Кыдырманова – жалпы практика мейіргері, Жаңалық дәрігерлік амбулаториясы, ШЖҚ «Ақсудың орталық аудандық ауруханасы» МКК
Кіріспе
«Гормон» сөзі грек тілінен аударғанда «қоздырғыш» деген мағынаны білдіреді. Бұл термин биологиялық белсенді заттардың ағзадағы қызметін дәл сипаттайды. Гормондар адам ағзасындағы әртүрлі тіндер мен мүшелер деңгейінде маңызды процестерді реттеп, көптеген жүйенің бірлесіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Олар эмбрионалдық даму кезеңінен бастап өмірдің соңына дейін үздіксіз бөлініп отырады.
Гормондардың негізгі ерекшеліктері
Гормондар – арнайы мүшелерде түзілетін және ағзаның әртүрлі нысана-тіндеріне әсер ететін биологиялық белсенді заттар. Олар қан арқылы бүкіл ағзаға таралып, белгілі бір мүшелерге немесе жүйелерге ғана әсер етеді. Бұл әсер арнайы рецепторлардың болуы арқылы іске асады. Гормондар көп жағдайда өте аз мөлшерде бөлінсе де, олардың биологиялық әсері жоғары болады.
Бүгінгі таңда ғылымда 60-тан астам гормон анықталған. Олар түрлі мүшелер мен жүйелерге әсер етіп, зат алмасу, өсу, дамуға және көбеюге ықпал етеді.
Гормондардың жіктелуі
Гормондар бірнеше топқа бөлінеді. Бірінші топ – ақуызды және полипептидті гормондар. Бұл топқа гипофиз, ұйқы безі, қалқанша без және қалқанша маңы бездерінен бөлінетін гормондар жатады.
Екінші топ – стероидты гормондар. Бұл гормондар бүйрек үсті безінің сыртқы қабатында, аналық және аталық бездерде, сондай-ақ жүктілік кезінде плацентада түзіледі.
Үшінші топ – аминқышқыл туындылары, атап айтқанда тирозиннен түзілетін гормондар. Бұл гормондар қалқанша безі мен бүйрек үсті безінің милық қабатынан бөлінеді.
Төртінші топ – май қышқылынан түзілетін жергілікті әсер ететін гормондар (мысалы, простагландиндер). Бұл гормондар тұрақсыз болып келеді және тек орналасқан жерінде ғана әсер етеді.
Гормон түзілетін негізгі мүшелер мен бездер
Гормондар негізінен эндокриндік бездерде түзіледі. Олардың ішінде гипоталамус маңызды рөл атқарады. Ол орталық жүйке жүйесі мен эндокриндік жүйе арасындағы байланысты қамтамасыз етеді және гипофиздің жұмысын реттейді.
Гипофиз өз кезегінде негізгі тропты гормондарды – өсу гормоны, пролактин, тиреотропты гормон және басқаларды синтездейді. Бұл гормондар қалқанша бездің, бүйрек үсті безінің, жыныс бездерінің және басқа мүшелердің жұмысын белсендіреді.
Қалқанша безі Т3 және Т4 гормондарын, сондай-ақ кальцитонинді бөліп шығарады. Олар зат алмасуды, температураны, салмақты, ақуыз синтезін және кальций деңгейін реттейді.
Қалқанша маңы безі паратгормон бөледі. Ол сүйек тіндерінде кальций мен фосфордың алмасуын қадағалайды.
Ұйқы безі инсулин мен глюкагон гормондарын бөліп, ағзадағы қант деңгейін тұрақты ұстап тұруға көмектеседі.
Бүйрек үсті безі екі түрлі гормон бөліп шығарады: милық қабатта адреналин мен норадреналин, ал сыртқы (қыртысты) қабатта кортизол, альдостерон және жыныстық гормондар түзіледі.
Аналық бездерден эстроген мен прогестерон бөлінеді, олар әйел ағзасындағы репродуктивті процестерге әсер етеді. Жүктілік кезінде аналық без релаксин гормонын бөліп, жатыр бұлшықеттерін босаңсытады.
Аталық бездер тестостерон тәрізді андроген гормондарын бөледі, олар ер адамдардың жыныстық жетілуі мен репродуктивті қызметін қамтамасыз етеді.
Жүктілік кезінде уақытша орган болып табылатын плацента да гормондар бөледі. Ол ұрықтың дамуын қамтамасыз етіп, ананың ағзасында қажетті гормоналды жағдайды сақтайды.
Сондай-ақ май тіні лептин гормонын бөледі, ол тәбетті және энергетикалық алмасуды реттейді. Асқазан жасушаларынан бөлінетін грелин аштықты сезіндіреді. Бұл екі гормон бір-бірімен тығыз байланыста жұмыс істейді.
Гормондардың қызметтері
Гормондардың қызметін төрт негізгі бағытқа біріктіруге болады:
- Өсу мен дамуға әсер ету
- Репродуктивті қызметті реттеу
- Гомеостазды сақтау
- Энергия алмасуын үйлестіру
Гормондардың әсері белгілі бір уақытпен шектеледі. Әсер еткеннен кейін олар биохимиялық ыдырау процесіне ұшырайды және ағзадан шығарылады.
Гормондық бұзылыстармен байланысты аурулар
Гормондық теңгерімнің бұзылуы көптеген аурулардың дамуына алып келеді. Эндокриндік немесе метаболизмдік ауруларға жататын бұл патологиялар жиі кездеседі және созылмалы түрде өтеді.
Кең таралған ауруларға қант диабеті, гипотиреоз, гипертиреоз, Кушинг синдромы, семіздік, акромегалия, метаболизмдік синдром және гипогонадизм жатады.
Гормондар психикалық жағдайға да әсер етеді. Депрессия, ұйқысыздық, ашушаңдық, шаршау секілді жағдайлар көбінесе гормондардың бұзылуымен байланысты болады.
Гормондық тексерулер кімге қажет?
Егер сізде күтпеген салмақ ауытқуы, шаршағыштық, тәбеттің өзгерісі, ұйқы бұзылыстары, шаштың түсуі, етеккірдің бұзылуы немесе терідегі өзгерістер байқалса – бұл гормондық тепе-теңсіздіктің белгісі болуы мүмкін. Мұндай жағдайда эндокринолог дәрігерге қаралып, тиісті зерттеулерден өту қажет.
Әйелдерде фолликулды ынталандырушы гормон, прогестерон, эстрогендер, ТТГ, Т3, Т4, инсулин, антимюллер гормоны зерттеледі.
Ерлерде тестостерон, эстрадиол, пролактин, ДГТ сияқты гормондар, сондай-ақ жыныс бездерінің қызметіне жауапты маркерлер тексеріледі.
Менопауза кезеңіндегі әйелдер үшін паратгормон мен D дәруменінің деңгейін бақылау маңызды, себебі бұл кезде сүйек тінінің минералды алмасуы бұзылады.
Қорытынды
Гормондар – ағзаның ішкі тұрақтылығын (гомеостазын) сақтап тұратын, барлық жүйенің үйлесімді жұмыс істеуіне жауапты биологиялық реттеушілер. Олардың синтезі мен бөлінуіндегі кез келген бұзылыс денсаулыққа тікелей әсер етеді. Сондықтан гормоналды жағдайды уақтылы бақылау және профилактикалық тексеруден өту – салауатты өмір салтының маңызды бөлігі.
