Республикалық қоғамдық-медициналық апталық газеті

Ұмытылмас алтын қазына


11 февраля 2010, 21:46 | 4 318 просмотров



Отау көтеру

ЖОЛДЫҚ

Жолдық (дәстүр). «-Қайным, жолдығымды ұмытпа, болсын,- деді жеңгесі Қайным күле сөйлеп» («Ел аузынан»). Алғашқы неке түні жігіт пен жас келінді жеке бөлмеге кіргізіп өздеріне төсек салып алаңсыз, жайлы жатуына жағдай жасайтын әйел әдетте жігіттің жеңгесі болады. Ол жастарға бақыт тілеумен бірге, әзіл-қалжыңын араластыра жүріп, алғашқы төсек ләззәтінің жөн-жосығын, әдет-ғұрпын түсіндіреді. Ертеңіне келіннің пәктігіне де осы жеңге куәлік береді. Мұндай сәт әдепті, үлгілі, үлкен-кіші бірдей сыйлайтын, бала-шағалы келіндерге ғана тапсырылады. Бұл – күн жұптық, некелік өмірдің ұмытылмас сәттерінің бірі. Сондықтан бұл түнді көңілді әрі жайлы өткізудің орны мүлде бөлек. Бұл үшін барлық өнері мен қабілетін жұмсайтын жақсы жеңге келер таңды асыға күтіп, қайнысының жылы төсектен тұрған сәтін күтіп тұрып, «ерінінді жібіттім, қойыныңды жылыттым, енді жолдығымды бер»- деп назданады. Жөн білетін қайнысы жеңгесі риза болатындай «жолдығын» беріп, ерлі-зайыптының алғашқы таңын күліп қарсы алады.

«Жолдықтың» жолы бөлек. Сондықтан оған аталатын кәде де толымды әрі бағалы болады.

***

Жолдық (обряд). В первую брачную ночь жена старшего брата (жеңге) готовит постель для молодоженов, в шутливой форме дает советы для первой брачной ночи и желает счастья молодым. Такую миссию поручают примерной, уважаемой, воспитанной, многодетной снохе. Очень важно, чтобы у молодоженов эта ночь была незабываемой. Выполнив свои обязанности, сноха с нетерпением ждет, когда проснутся молодые, чтобы попросить у них подарок. Жених должен отблагодарить сноху сполна и встретить первое утро совместной жизни сулыбкой. «Жолдық» - особый обряд, поэтому и подарок для женге должен быть ценным.

Отау көтеру

Отау көтеру (салт). «Көтерілген отауың құтты болып, ұзақ жасап ішінде сүйсін жарың» (Қыз Жібек). Ұлтымыздың мәдениетінде «отау көтердің» деген сөз бар. Ол «үйлендің, жұпты болдың » деген мағынаны білдіреді. Демек, уйленумен бірге отау көтеруге тиіс. Әдетте ұлы үйленетін, қызы тұрмысқа шығатын ата-ана алдымен отау дайындайды. Қыз жасауына отау қосыла берілетін. Отау жас отбасынвң бақыт шаңырағы болып саналатындықтан оны барынша әсемдеп, толық жабдықтап әзірлеу аз шаруа емес. Оған көрші көлем, жақын-туыс, нағашы-жиендер тегіс араласады. Кесе-аяқтан бастап үй киізіне дейін әкеледі. Сөйтіп бұкіл ауыл болып отау көтеру әрі міндетті іс. Отау алғаш тігілгенде оны құрметті әрі елге сыйлы аналар бастайды. Шаңырақты да бақанға ақ мата байлап, ел ағалары көтереді. Отқа май құйылады, «босаға майлау» жасалады. Алғашқы дастархан жайылып, оған мол тағам жасалады. Кіргендер шашу шашып, «құтты болсын», «іші жанға, сырты малға толсын» деген тілекпен куанышын білдіреді. Жақын туыстар отауға көрімдік әкеліп, мал атайды, бағалы мүліктер сыйлайды. Жас отау әке үйінің оң жағына тігіледі. Бұл үйге жасы үлкендер шақырусыз кірмейді. Ал жастар мен балалар қызықтап, осы отауды төңіректейді. Ауылдастар мен жанашырлар жас отау түтінінің түзу шығуын,жаңа үйленгендердің тұрмыс-тіршілігін сырттай бақылап, келінге баға беріп отырады. Жас келін ерте тұрып өз үйінің ғана емес, жанындағы іргелес үйлердің де түндігін ашуы оның әдептілігі мен мәдениеттілігін білдіреді.

***

Создание нового очага. У казахского народа есть понятие «отау көтеру» , что означает женитьбу,создание новой семь По обычаю родители как для сына,так и для дочери, готовят дом. В приданое девушки «жасау» входит юрта – «отау». Новый дом должен принести счастье молодой семье, поэтому юрту украшали, старались, чтобы в ней было уютно. В этом принимали участие родные и близкие, родственники со стороны матери (нагашы), соседи. Аулчане принимают активное участие в интересном и обязательном обряде «отау көтеру». Шанырак (купол юрты) поднимают, обвязав бакан (шест) белой тканью. Шанырак поручают поднимать уважаемому человеку. Первыми входят в отау почитаемые женщины, вливают масло в огонь очага, порог и косяки двери обмазывают маслом. Накрывают первый дастархан с богатым угощением. Входящие в отау осыпают все вокруг «шашу», высказывают свои пожелания молодым. Родные и близкие приносят «көрімдік» за отау, дарят скот, ценные подарки.

Отау молодой четы распологается по правую сторону отцовского очага (юрты или дома). В дом (юрту) молодых старшие по возрасту без приглашения не входят. Ну, а молодежь и дети всегда находятся вблизи этого дома. Аулчане и близкие наблюдают за молодой семьей, оценивают сноровку, хозяйственность снохи. Молодая невестка рано утром открывает «түндік» (часть кошмы,покрывающий шаңырық) не только своей юрты, но и «түндік» соседей, свекра и свекрови, что показывает ее учтивость,уважение к ним.

Айдар

Айдар (ғұрып).

Тұлымдысын тұл қылды,

Айдарлысын құл қылды.

(Қобыланды)

Балалардың төбе шашын ұзартып өсіріп, моншақ араластырып өріп қояды. Мұны –«айдар» дейді. Бұрын ел ғұрыпты көп қолдан-

ған. Мысалы: Кенесарының інісі атақты Нау-

рызбай батырдың айдары болған. Балаға айдар деп те ат қойылады, ол осыдан шыққан. Бұл ғұрып ер балаға жасалады. Сәбилерге шаш орнына кекіл, тұлым да қойылады.

***

Это своеобразная мальчишеская прическа. Голову ребенка бреют, оставляя на мокушке кружочек длинных волос, которые заплетают в косичку. Аккуратно и мило. Иногда вместо косички оставляют чубчик.

Кекіл

Кекіл (ғұрып).

Қарвғым, айналайын, кекілдім-ай,

Көгілдірі аққудың секілдім-ай.

(Халық өлеңі)

Жас балалардың шашын ұстарамен алып тастайды да маңдайына бір шөкім шаш қалдырып, оның жиегін тегістеп қиып қояды. Оны «кекіл» дейді. Кекіл балаларға жарасымды ажар береді.

Кекіл жылқыда да болады. Кекілін кескен кер атым-ай,

Титтейден өскен бекзатым-ай.

(Халық өлеңі)

***

Кекіл – чуб, челка. Волосы на голове ребенка аккуратно стригут, оставляя небольшой «кекіл» - челку, чуб. «Кекіл» делали мальчику до определенного возраста.

Тұлым

Тұлым қою (ғұрып). – «Сәрсеке! Көңілге солай еткен дұрыс та ғой, ләкинде шариғатта балаға тұлым қою дұрыс емес» (М.Дулатов). Баланың (ұл, қызды) кішкентай кезінде шашын өсірмей екі шекесіне екі шоқ шаш қояды. Мұны «тұлым» деп атайды. Тұлым көбінесе қыз балаға қойылады және ол сәбиге лайықты ғұрып.

***

«Тұлым» считался прической для девочек, реже – для мальчиков. Как и для фасонов «айдар» и «кекіл», волосы аккуратно стригут, лишь по обеим сторонам затылочной части оставляя небольшие кружочки волос. Просто и своеобразно.

Асату

Асату (дәстүр)

Есет атам ет асатар,

Ет асатса бес асатар,

(Жаңылтпаш)

Ет желініп болғаннан кейін төрде отыр-

ған ақсақал табақта қалған етті жас балалар мен жігіттерге асатуға тиіс. Бұрынғы кезде жас балалар «ет асаймыз»- деп, қонақ келген үйдің маңайында жүретін болған. Мұндай халықтық дәстүрді жазушы С. Мұқанов кең насихаттап, қолданып, жалғастырып отырған.

Келіп менің бата алып, көп жасағым,

Өз қолынан Сәбеңнің ет асадым.

(С. Мауленов)

Асату – Обычай принимать мясо из рук угощающего. Мясом оставшимся после угощения старших, уважаемых гостей, аксакалы собственноручно угощают детей и молодежь. Этот обычай очень любил известный писатель Сабит Муканов. Асату сопровождалось добрыми пожеланиями.

Байлау

Байлау (салт). «Бері кел, байлан мынаны!» (Ғ.Мүсірепов). Қазақтың мәрттік, мырзалық, азамматтық қасиетін білдіретін салттарының бірі – байлау. Соғып алған аңды кездескен кісіге сыйлау, олжаны, тауып алған дүниені (затты) жанындағы адамға ұсыну ежелден қалыптасқан ұлттық әдет. Бұл салт-

ты бұзу адамгершілік әдебінен аттау ретінде жазаға тартылады, сөгіс жарияланады немесе ел алдында бетке басылады.

Дегемен мұндай жағдайда аңшы адамның алғашқы олжасы болса, ол «байлануға» жатпайды, керісінше оған «құтты болсын» айтады.

***

«Байлау» (от слова «байла» – привязать что-либо). По казахскому обычаю находку или добычу нужно уступить, подарить своему попутчику, другу. Человека, отступившего от этого обычая, считали нарушителем традиции. «Байлау» проявление благородства, щедрости, знак уважения к ближнему. Однако на практике самая первая добыча охотника всегда достается ему самому, никому не уступается.

Баутағар

Жоғарыда айтылғандай өз олжасын байлаған адамға «баутағар» беріледі. Яғни олжаны алған адам сыйлаушыға алғыс айтумен бірге оған ақша немесе бір затын ұсынуы керек. «Баутағар» бермеген адамға екінші рет мұндай олжа ұсынылмайды. Сол сияқты қазақ тәжірибесі мен ұғымында «бау-

тағар» бермеген кісінің малы шығынға ұшырайды деген ырым бар.

***

Как уже говорилось, охотники свою добычу дарят. За это им в знак благодарности вручают деньги или какую- либо вещь. Это называется «баутағар». Если принимающий «байлау» не дает «баутағар», во второй раз такому человеку «байлау» не предложат. Сущестует примета: не дав «баутағар», можно потерять скот.

Барымта

Барымта (ғұрып). «Барымта – ел шулатып, жылқы куған» (1.Жансүгіров). Ертеде дау-жанжалда есесі кеткен ел өз қарсыластарынвң малын (жылқысын) кұш, қару жұмсап айдап, қуып әкететін болған. Мұны «барымта» - дейді. Кейде мынадай жағдай да болады. Егер қарсы жақ құнға немесе айыпқа мал төлейтін болып оны мерзімінде төлемейтін болса, онда даугерлер ол елдің малын барымталап алады. Барымта кейде кек қайтару, өш алу мақсатымен де жасалады. Мысалы, М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында Базараланың Тәкежан жылқысын барымталап алуы кең суреттелген. Бұл жағдай өткен ғасырларда қазақ даласында жиі кездесіп тұрған.

***

Барымта – насильственный угон лошадей или другого скота у враждующих родов. В былые времена сторона, не сумевшая доказать свою правоту в споре,угоняла у другой стороны лошадей. Барымта не считалась кражей, однако последствия угона могли быть очень серьезными. К барымте прибегали чаще всего, когда противоположная сторона долго тянула с выплатой штрафа («айып»). Барымта, также,бывала актом мести. В эпопее М.Ауэзова «Путь Абая» описывается «барымта» между враждующими богочами Базаралы и Такежаном. В прошлых веках у казахов этот обычай был в ходу.

Бармағын жалау

Бармағын жалау (ғұрып). «Ықыласыңызға қарай келдік, бармағыңызды жалай келдік». (Мірдің оғы). Құрметті адамды біреу қонаққа шақырғанда оның жанына 1-2 жігіт шақырылмаса да ере барып, үй йесіне «Біз пәленшекеңнің бармағын жалауға келдік» - дейді. Мұның қазақ ғұрпында еш ерсілігі жоқ, керісінше шақырылған қонақтың құрметін көтере түсу болады. Мұндайда келген жігіттерге үй иесі де риза болып қалады. Кейде үй йесі өзінен кіші адамдарға «біздің үйге пәленше келеді, сендер соның бармағын жалаңдар» дейді. Бұл арнаулы шақыру болса да өзінен кішілермен сыйласудың, құрметтеудің белгісі. Ұлт дәстүрінде адаммен сыйласудың, қатынастың мұндай жолдары көп.

Разделить трапезу гостя. Близкие или друзья приглашенного в гости уважаемого человека приходят вместе с ним и объявляют хозяину дома, что пришли разделить трапезу его гостя. В этом нет ничего предосудительного, наоборот, это возвышает гостя, и хозяин искренне радуется. Иногда хозяин дома приглашая в гости аксакала, специально завет прийти вместе с ним молодых людей для «бармағын жалауға» (чтобы разделить трапезу гостя). Хотя это и не персональное приглашения, это все же знак уважения к младшим по возрасту. «Бармағын жалау» - один из обычаев взаимоуважения.

Автор:
«Қазақтың салт - дәстүрлері» кітабынан