Республикалық қоғамдық-медициналық апталық газеті

Салт-дәстүр


5 ноября 2009, 18:37 | 5 178 просмотров



Қалың мал

Қалың мал (дәстүр, салт). «Мен ат-тон айыбымен қалың мал қайтартпақшы болдым ғой» (С.Көбеев). Құда түсу рәсімі келісілген соң дала заңы бойынша күйеу жағы «қалың мал» төлеуге тиіс. Бұл – қазақ қазақ болғалы бұлжымаған ежелгі дәстүр. Оның мөлшері құдалардың дәрежесі мен дәулетіне байланысты екі жақ келісе отырып шешеді. «Бұрынғы кедейлер арасындағы қалың мал мөлшері 5-6 малмен тынса, ірі байлар арасында екі жүз, бес жүз, мың жылқыға дейін жеткен. Би мен байлар, хан мен төрелер арасында қалың мал үстіне «бес жақсы» деп аталатын бес түйеге қосып бір «жетім қыз» (күң), «аяқ жақсы» деп беретін үш түйеге қоса бір «еркек жетім» (құл) бергендігі кейбір деректер арқылы белгілі. Қалың малдың «қырық жеті», «отыз жетінің бүтіні», «»отыз жеті», «отыз жетінің жартысы», «жақсылы отыз жеті», «жиырма жеті», «он жеті», «домалақ қалың мал», «домалақ бата» сияқты түрлері болған. Мұның сыртында той мал, сүт ақы, күйеу апаратын ілу, өлі-тірі апаратын, тағы басқа көптеген бағалы кәде, жоралар да болады.

Әрине, «қалың мал» құдалардың дәулетіне байланысты болған. Бұл істе әркім шама-шарқына қарай белгіленген. Бұрынғы заманда «қалың мал» байлық пен мырзалықтың дәрежесін әйгілейтін көріністің айғағы болғаны шындық.ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде Кіші жүзде Байсақал мен Орта жүзде Сапақ құда болған. Сонда Байсақалдың қызының «қалың малы» 500 жылқы болған. 300 жылқы – қара малы, 100 жылқы үйге кіргізер, 100 жылқы той малына кетіпті.

***

После официальной части сватовства, по обычаю казахов, сторона жениха должна была уплатить «калын мал», который выплачивался в основном скотом. Его размеры зависели от достатка и состояния сватающихся. Если среди бедных сватов калым ограничивался 5-6 головами скота, то между крупнымибаями он составлял от 200-500 до тысячи лошадей.

Помимо этого, учитывался скот для угощения на свадьбе, дары за молоко матери невесты (сүт ақы), усопшим и живым (өлі-тірі), «кәде» со стороны жениха и множество других даров по обычаю. В годы советской власти как могли чернили эти традиции и обычаи, говоря, что девушек меняют на скот. А ведь приданое (жасу) девушки обычно не уступало по своим размерам калыму.

Объем калыма зависит от состоятельности сватов. Если калым состоит из 10 голов рогатого скота, он называется «дөңгелек қалың», то есть «округленный калым», если мелкая живность заменянтся на 1-2 лошадей- «балама қалың»- «замененный» калым. Если вместо умершей невесты жених женится на балдыз (сестре невесты), он платит «олқы қалың», что означает столько же рогатого скота дополнительно.

В процедуре уплаты калыма есть свои нерушимые правила. Одна лошадь вручается конюхам, что называется «құрықбау», один баран отдается чабану- «қосақбау». При благословлении также вручается скот- «келін тілі» (язык невестки). «Келін тілі» поатится за здоровье дочери по поверью, если «келін тілі» не сделать, то будущая сноха может потерять дар речи.

БАЛДЫЗ ҚАЛЫҢ

Кейде қалыңдық қайтыс болатын жағдай да кездеседі. Мұндайда қалың малын төлеген болса, онда сол үйдің екінші қызын алуға құқы бар. Егер ер жігіт қалыңдығына ұрын барып, ол үйдің басқа қызы болмаса төлеген малдың жартысы қайтарылады. Егер бұрынғы қалыңдығына ұрын барған күйеу енді балдызын алатын болса, онда бұрынғының үстіне «балдыз қалың» төлеуге тиіс. Оған түйе бастатқан бір тоғыз қосылады. Күйеу бұрынғы қалыңдығына ұрын келмеген болса «балдыз қалың» толенбейді.

***

Калым за сестру невесты. Если невеста, не успев выйти замуж, прнждевременно умирает, а калым выплачен (обычно его выплачивают заранее), жених может взять в жены сестру умершей. Если жгит устраивал тайные свидания (урын бару), а сестры у покойной нет, то половина уплаченного калыма возвращается. Если же он ходил к невесте на свидания, а после ее смерти женится на ее сестре (балдыз), то жених обязан уплатить дополнительный калым, называемый «балдыз қалың». Если жених не навещал невесту, то «балдыз қалың» не платится.

КИІТ

Киіт (дәстүр). «Құдалық белгісі – киіт, қоныс белгісі – бейіт» (мақал). Құдалықтың негізгі белгісі - киіт және олардың арасында жүретін, соған лайықталған сый-сыяпат, мал, киім, мүлік. Ол құдалар дәрежесіне, дәулетіне байланысты әртүрлі болып келеді. Мысалы, бұрынғы құндыз жағалы тон, қасқыр ішік, кілем тағы басқа бағалы бұйымдар, киімдер мен заттар, жүздеген мал (жылқы, түйе, қой) берілген. Жоғарыда айтылған Байсақал құдаларына «өздерің жүз болып келмей елу болып келген екенсіңдер» деп, әрқайсысына түйеден елу, аттан 50, тай тұяқ жамбыдан 50, қой тұяқ жамбыдан 50, сиырдан 50, қойдан 50, ешкіден 50, аң терілерінен 50 киіт берген.

Қазіргі кезде қалың мал төленбесе де, оның киіт кигізу сияқты дәстүрлері, басқа да жол-жоралғылары жалғасып жатыр.

***

Перед отъездом сватов отец девушки наделяет их по традиции «киітами»- подарками. Самый ценный «киіт» получает отец жениха, даже в том случае, если его нет в числе сватов. Другие сваты получают «киіт» по степени родства. В зажиточных семьях «киіт» отцу жениха- это целый табун лошадей, большое количество чапанов и в обязательном порядке верховая лошадь; соответственно одаривались и другие сваты. Приехавшие со стороны невесты сваты тоже в свою очередь, получают «киіт», однако он несколько меньше, чем «киіт» представителям отца невесты, что обусловливается необходимостью выплаты доли калыма.

В наше время «калын мал» не платится, но обычай давать «киіт» и прочие традиции сватовства сохранились.

ҚҰЙРЫҚ – БАУЫР

Құйрық-бауыр (салт). «Құйрық бауыр жедің бе, құда болдым дедің бе» (мәтел). Бұл құдалық дәстүр рәсімі болғанымен, ұлт салт-дәстүрінде орны бөлек жай. Екі жақ келісіп құда болған жағдайда оларға «құйрық бауыр» арнаулы сый әкеледі. Әкелуші әйел «бауырдай жақын, құйрықтай тәтті болыңдар» деп тілек білдіреді. Одан барлық құдалар ауыз тиеді. Құйрық бауыр қазақ дәстүрінде құда болудың заңды белгісі - құжат болып бекітілген.

Құдалық дәстүр және оған сәйкес әдет-ғұрыптар әдетте әзіл-қалжыңсыз, ойын-сауықсыз өтпейтіндігі әркімге белгілі. Содай ақосы «құйрық бауыр» салтында да қалжың өлеңдер мен қағытпалар да айтылмай қоймайды. Астана қаласында қостанайлық Сәмкен Омаров пен көкшетаулық Қуантай Әбілмәжінұлының құдалығында «құйрық байыр» ұсынғанда Қанапияқызы Орынбасар құдағи осы қазақы салттың ажарын мынадай өлеңмен өрнектей түсті. Ол құдаларға қарап, былай деп әндетті:

Құда, құда дейсің-ау, әй,

Құйрық бауыр жейсің-ау, әй.

Құйрық бауыр жемесең,

Несіне құда дейсің-ау, әй.

Үлкен құда, бас құда,

Кіші құда жас құда.

Құйрық бауыр әкелдім,

Ауызыңды аш құда.

Үлкен құда ардақты-ай,

Кіші құда салмақты-ай.

Құйрық бауыр асатам,

Тістеп алма бармақты-ай.

Үлкен құда әнекей-уа,

Кіші құда мінекей-ау.

Құйрық бауыр асаттым,

Кәделерің кәнекей-ау!

Әр елде, әр ауылда салт-дәстүрдің осындай өзіндік әуендері мен ән-жырлары да болған. Ауыз әдебиетіндегі тұрмыс-салт жырларының мұндай үлгілерінің көпшілігі ұмытылуға айналған. Дегенмен ел ішінен оның бірнеше жақсы түрлерін әлі табуға болады.

***

«Құйрық - бауры»- обрядовое угощение из печени и курдючного сала. Это ритуальное блюдо подтверждает факт сватовства и принимается в случае споров как вещественное доказательство состоявшегося сватовства. Оно налагает на родителей сторон известные обязательства. После этого обряда уже нельзя отступать, в противном случае виновная сторона платит «неустойку» возвращает полученный калым.

«Құйрық - бауыр»- залог верности и нерушимости договора.

ҚЫНАМЕНДЕ (ҰРЫН КЕЛУ)

Қынаменде (дәстүр). «Қынаменде, жар-жар мен беташар бар, өлеңсіз солар қызық бола ма гүл?» (Абай). Бұл да ұлттық ғұрыптарымызда салтанатты да, көңілді кештің бірі. Құда түсіп, уәде пісіп, қалың мал төлеген соң күйеудің атастырған қалыңдығын алғаш рет көруге келген тойы «қынаменде» деп аталады. Шығыс халықтарында «қынаменде» кеші қыз абыройының тазалығын білдіру үшін қалыңдықпен бірге болған күннің ертеңінде де өткізіледі. Ән, күй, би қатар жүргізілгендіктен «қынаменде» жас жұбайлардың шаттық кешіне, жастардың махаббат мұратына жету символына айналған. Бұл да дәстүрге бай еліміздің тәрбиелік ережесінің бір саласы.

Күйеудің бұл жолы әр жерде әртүрлі аталатынын айта кеткен жөн. Мұны кей жер «қалыңдық ойнау» дейді, кей жерде «ұрын келу» дейді. «Бір күні күйеу байғұс ұрын келді, Қисайтып жаман бөркін қырын келді» (Н.Ахметбеков).

Қазақ үшін әсіресе жеңгелер мен жастар үшін бұл да бір той десе де болады.Болашақ күйеу қыз ауылына өзінше «көрінбеген» болып, бірақ қараңғы түсе салтанатпен, жолдас-жораларымен келеді. Мұны «есік көру» көбінесе «ұрын келу» деп атайды. Күйеу осы жолы өзінің болашақ жарын көріп танысып-білісіп, тілдесіп көңілін демейді.

Әрине «ұрын келудің де кәде-жоралары аз емес. «Сені күтіп жүгіреміз деп ентігіп қалдық» деп «ентікпе» сұрап жеңгелері келеді, «балдыз көрімдік» деп тағы біреулері келеді, тағы да сол сияқты.

«Ұрын той» өткізіліп күйеуге және оның жолдастарына құрмет көрсетіліп, сый тартылып, олар еліне қайтады.

Құда түскенмен, келісім жасалғанмен күйеудің қыз ауылына «ұрыннан» бұрын келуге қақы жоқ. Егер келе қалса қыздың туыс-туғандары (аға-інілері) қазақ әдет-ғұрпын бұзғаны, тәртіпсіздік үшін оны сабап жіберетін заң тағы бар. Демек, құда түсумен бірге оның тәрбиелік ереже-қағидалары тәрбиелік ғұрыптары әдеп пен тәртіпті талап етеді.

Күйеу кәделері мен ырымдары тағы бар. Олар мынадай: ұрын келу, есік ашар, ентікпе, балдыз көрімдік, күйеу табақ, сүт ақы, жігіт-түйе, атбайлар, босаға аттар, сәукеле байғазы, жеңгетай, шымылдық байлар, отау жабар, кереге көтерер, уық шаншар, түндік жабар, үзік жабар, тауырлық жабар, мойын тастау, ілу, қыз қашар, шашу, қыз көтерер, арқа жатар, қалыңдық ойнау, қол ұстатар, шаш сипатар, көрпе қимылдатар, ит ырылдатар, «кемпір өлді», бақан салар, күйеу аттандырар, тағы басқа да ырымдар жетіп артылады.

***

«Қынаменде, ұрын келу»- визит жениха. После сватовства и уплаты калыма жених в первый раз едет навестить свою невесту. Это торжественное посещение называется «қынаменде» или «ұрын келу». В Восточно- Казахстанской области «қынаменде» отмечают после того, как становится очевидным, что честь девушки не запятнана. На следующий день устраивается всеобщее веселье с песнями и танцами. «Қынаменде» называют в разных местах по разному – «ұрын келу», «қалыңдық ойнау».

«Қынаменде» для молодежи и женге – той. Будущий жених, якобы тайком, в сумерках, со своей свитой торжественно прибывает в аул невесты. Называется этот обычай «есік көру» (букв.есік – дверь; көру - смотреть) или «ұрын келу» (смысл – тайный приход). Чобы навестить невесту, сторона жениха выполняет ряд положенных обычаев. К примеру, снохи, ссылаясь на одышку при быстрой ходьбе, просят «ентікпе», а при знакомстве с шурином или младшей сестрой невесты – «балдыз көрімдік». После «ұрын той» жениха и его друзей торжественно провожают, вручив подарки.

До «қынаменде» жених не имеет права посещать дом или аул просватанной девушки. В противном случае братья девушки за нарушение этой традиции наказывали жениха. Традиции и обычаии всегда требуют соблюдения приличия и установленного порядка.

По отношению к жениху также существуют свои обряды: «ұрын келу» - тайный приезд жениха к невесте; «есік ашар» - первый официальный визит жениха; «күйеу табақ» - чашка с мясом для зятя; «сүт ақы» - подарок для матери девушки; «атбайлау» - подарок за привязание коня сватов, «шашу» - осыпание сладостями; «қыз қашар» - за похищение девушки, «қол ұстатар», «шаш сипатар» - букв. Прикасаться к рукам и к волосам девушки и т. п.

Автор:
Ырыс Ақадық