Республикалық қоғамдық-медициналық апталық газеті

Наурыз праздник весны и изобилия


18 марта 2010, 22:52 | 3 631 просмотр



Күнтізбемізге жыл басы Наурыз айы енді. Күн мен түн теңелді.

Ұлыс күні қазан толса,

Ол жылы ақ мол болар.

Ұлы кісіден бата алсаң,

Сонда олжалы жол болар... – деп ақындарымыз жырлағандай, табалдырығымыздан аттаған Ұлыстың ұлы күні Наурыз баршаңызға құт пен бақ әкелсін! Дендеріңізге саулық, бастарыңызға амандық, отбасыларыңызға тек жақсылық тілейміз.

«Жәрдем» газетінің шығармашылық ұжымы.

(О казахской культуре и национальных традициях)

Праздник Наурыз - один из самых древних праздников на Земле. Он отмечается уже более пяти тысяч лет как праздник весны и обновления природы многими народами Передней и Средней Азии, а по некоторым данным - и у восточных славян.Исторические сведения об этом празднике встречаются в трудах многих античных и средневековых авторов. По восточному летоисчислению он соответствует иранскому Новому году - Наврузу. Из поколения в поколение передавали традиции празднования Наурыза казахи, узбеки, уйгуры. Таджики называли его «Гульгардон» или «Гульнавруз», татары - «Нардуган», а древним грекам он был известен как «Патрих», Корни праздника можно отыскать в древних языческих обрядах.

Сама по себе форма празднования с глубокой древности несла в себе принципы любви к природе. Несмотря на давность, этот праздник сохранился в народной памяти, и в настоящее время приобрел новый духовно-этический смысл.По древнему летоисчислению этот день обычно совпадал с 22 марта - днем весеннего равноденствия. Поэтому казахи назвали месяц март - Наурыз. Считалось, что в этот день происходит обновление в природе, гремит первый весенний гром, происходит набухание почек на деревьях, буйно прорастает зелень.

Следует отметить, что Наурыз мейрамы как нерелигиозный праздник весны и обновления имеет общие корни и параллели с проводами зимы и многими другими значимыми моментами в жизни всех народов Казахстана. Если в этот день рождались мальчики, их называли по традиции Наурызбаями или Наурызбеками, а девочек просто Наурыз или Наурызгуль. Если в этот день выпадал снег, то это считалось добрым знаком. Даже девичью красоту в казахских легендах сравнивают с белым снегом Наурыза, поскольку в марте месяце обычно идет мягкий пушистый снег с особенной белизной.В далеком прошлом казахи называли Наурыз Днем улуса - народа или Великим днем улуса. В народе повелось: чем щедрее будет отмечен праздник Наурыз, тем благополучнее пройдет год. Отсюда - изобилие праздничных обычаев и атрибутов. Накануне праздника весеннего равноденствия люди приводили в порядок жилье, расплачивались с долгами, мирились находившиеся в ссоре, ибо, как утверждали старики, когда Наурыз входит в их дома, все болезни и неудачи должны обходить их стороной.

В ночь перед торжеством в знак пожелания обилия молока, урожая и дождя все емкости наполняли молоком, айраном, зерном, ключевой водой, а в день Наурыза все старались быть в добром расположении духа, при встрече заключали друг друга в объятия, высказывали самые добрые пожелания, чтобы все невзгоды и беды миновали их. Празднование Наурыза начиналось традиционной встречей рассвета, связанного со старинным ритуалом - «Если увидишь родник - расчищай его исток». Встречая рассвет, все взрослое население, молодежь и дети, взяв в руки лопаты, кетмени, собирались в условленном месте у родника или арыка и производили его расчистку. Затем все вместе под руководством почтенных стариков производили посадку деревьев. При этом по установившейся традиции произносились слова: «Пусть останется в памяти от человека дерево, нежели стадо», «Срубил одно дерево - посади десять!». После исполнения ритуальных мероприятий три человека в образе жыршы - зазывалы (глашатая) обходили все улицы, площади, дворы и звали всех на праздник.

Они одевались в яркие, праздничные костюмы. У казахов при праздновании Наурыза обязательным являлось присутствие числа «7», которое олицетворяет семь дней недели - единицы времени вселенской вечности: перед аксакалами ставились семь чаш с напитком Наурыз-коже, приготовленным из семи сортов семи видов злаков.

В состав семи компонентов обычно входили мясо, соль, жир, лук, пшеница, курт, ирим-шик (творог).Празднование всегда сопровождалось массовыми играми, традиционными скачками, развлечениями. Самыми известными и любимыми в народе были игры «Айкыш-уйкыш» («Навстречу друг другу») и «Аудары-спек», во время которой джигиты перетягивали друг друга из седла. Праздник Наурыз не обходился без спортивной борьбы, участвовать в которой могли не только юноши, но и девушки. Девушка вызывала джигита на состязание с условием, что если он победит, то приобретет право на ее руку и сердце, а если победит она, то джигит должен повиноваться ей и выполнять любые ее желания.

В таких случаях Наурыз превращался в свадебные торжества.День заканчивался представлением, где два акына в стихотворной форме состязались в песнях. Их состязания прекращались с заходом солнца за горизонт, когда добро побеждает зло. Затем разжигали костер, и люди с зажженными от него факелами обходили все окрестности селения, пели и плясали, тем самым завершая праздник весеннего обновления и равноденствия. История праздника Наурыз имеет непростую судьбу.

В эпоху сложения тоталитарной системы, когда все национальное было признано несущественным, а все упоминания о традиционном наследии причислены к анахронизмам и пережиткам древности, Наурыз мейрамы был отменен (1926 г.) Впервые после долгих лет забвения в Казахстане он праздновался в 1988 году и, как ни странно, получил широкий общественный резонанс. Официальное признание Праздник Наурыз приобрел 15 марта 1991 года после выхода Указа Президента Казахской ССР «О народном празднике весны - «Наурыз мейрамы».

Президент страны объявил 22 марта, день весеннего равноденствия, праздничным днем - «Наурыз мейрамы». С этого времени началось широкое празднование «Наурыз мейрамы» по всей республике.В наши дни «Наурыз мейрамы» стал общенародным праздником весны, труда и единства. Сегодня этот праздник одинаково дорог всем народам, живущим в многонациональном Казахстане. Древний праздник Наурыз гармонично трансформировался в современную жизнь, сохранив преемственность традиций древности.

(www.kazakhstan.orexca.com)


Үш күннен соң Наурыз мерекесі бастау алады. Бүгін біз көрісу дәстүрі жайын қозғамазпыз. Оқылық. Жасы кішілер үлкендердің үйін аралап, қол алысып, төс қағысып, амандасып көріседі. Бұл - халық дәстүрінде тоғыз күн тойланатын наурызнаманың белгісі. Әйткенмен еліміздің басым өңірлерінде санадан сызылып кеткен бұл салт тек батыс аймақта ғана сақталып қалған.

Оның өзінде Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау облыстары мен Ақтөбе аймағының Байғанин, Темір аудандарында, сондай-ақ Астрахань, Самара, Волгоград және Түрікменстан қазақтарында ғана қолданысқа ие. Көрісу - ынтымақ-бірлікке бас­тайтын жақсы дәстүр. Жыл сайын 14 наурызда батыстықтар «Бір жасыңмен!» десіп, көрісіп жатады. Бұл күннен бастап олардың үйлерінің есік ілгешегі салынбайды. Қайта жасы кішілер үлкендердің үйін жағалап, сәлем беріп қалуға тырысады. Әйтпесе көріспеген адамымен жол-жөнекей кездесіп қалатын болса, бұл әбестік, үлкенді сыйламау болып есептеледі. Дегенмен төс түйістіріп көріспейтін жандар да бар. Мәселен, келіндер қайын ата, аға, апа-жезделерімен көріспейді, тек қана тізе бүгіп, сәлем жасайды. Халық дәстүрінде наурыз мерекесі тоғыз күн тойланған. Бұл той- наурызнама аталады. Көрісу салты 14 наурыздан басталып, тоғыз күн бойы жалғасып жататын болса, дана халқымыз әр күннің жеке ырымын белгілеген, әр күніне лайық ойын-сауық ұйымдастырып, дастарқан жаяды. Әлбетте, наурыз мерекесінің басты сәні -тоғыз дәмнен құралатын Наурыз көже. Әр шаңырақ өзінше Наурыз көже пісіріп, ақ толы аяғын босағадан аттағанның бәріне ұсынған.

Ауыл ақсақалдары үй-үйден дәм татып, үйдегілерге ыдыспен сыбаға тасып жүрген. Бұл-«Дәм-тұзымыз араласқан тату болайық» дегеннің белгісі. Ұлыс күні-татулық тойы, шаруа, ынтымақ, сенім, көңіл мерекесі. Қыс қылышынан аман қалған жұрт, бар реніш-өкпесін ұмытып, кінәсін кешіп, тек жақсы тілектер тілейді. Көңілдің жаңа­руы деген- осы. Бұл күні Наурыз көжемен қатар, ауыл адамдары өгіз сойып, қазан көтеретін болған. Мұның тарихы өз алдына қызық аңыз. Ежелгі жыл санаушылардың есебінше, үркер күздің басында шығыстан, қыстың басында төбеден, көктем кезінде аспан етегінен көрініп, ал жазда тіпті батып кетеді екен. Бұл шақ қырық күнге созылып, оны халқымыз «қырық күн шілде» немесе «үркердің жерге түсуі» деп атаған. Көктем кезінде, яғни наурызда күн жолы үркердің үстімен өтіп, үркердің қос жұлдызы бұқаның мүйіздері құсап күн жолының екі жағынан қылтиып көрінеді. Бұған орай халқымыздың «әлемді көк өгіз мүйізімен көтеріп тұр» деген нанымы да бар. Өгіз етін арнайы нарқазанда балбыратып пісіреді. Нарқазанның тарихы да жақсы ырымдар мен астасып жатыр.

Ежелгі сақ дәуірінде халық арасын алауыздық жайлап, ел татулығын тұман басқанда көсемдер келісіп, үлкен қазан құюға шешім шығарады. Алайда қазан соғарлық мыс табылмай қалады да, бүкіл сарбаз жебелерінің мыс масағын жинатып, содан нарқазан құйдырады. Осы қазанда қайнатылған астан дәм алысқан араздасушылар өкпе-назын ұмытып, елде татулық орнапты делінеді аңыздарда. Осындай тайқазан, нарқазандардан қалың қауымға дәм татқызу кейін үрдіске айналып, ол «шүлен тарату» аталып кеткен. Өгіздің шекесі ауыл ақсақалдарына тартылады. Бұл сыбағаның аты - «бел көтерер». Наурыз сенімі Халық сенімінде наурыздың 14-нен 15-не қараған түні қой құмалағы қарға батып кетсе, жақсылыққа балап, ырым еткен. Ал 15-і күні халық қыс жұлдызы бітіп, жаз жұлдызы туды деп есептеген.

Сондай-ақ Ұлыс келер түні Қызыр бабаға арналып, әр үйдің төрінде қос шырақ жағылатын болған. Үй иелері бар ыдысты аққа, суға, «ырыс толсын» деп дәнге, «жауын-шашын көп болсын» деп бұлақ суына толтырады. Жылдың алғашқы күнінде қар жауса «ақша қар», жаңбыр жауса «нұр жауды» деп шаттанған. Күлімдеп көрінген күнге сәлем беріп, халық шаруаға кіріседі. Наурыз күні көзі ашылған бұлақтың суы сарқылмайды, ал егілген талдың саясы мен жемісі мол болады деп сенген. Жаңа сап түзеген шыбықтарға ақ шашу да - жақсы ырым. Наурыз дерегі...14 март - ескіше 1 март. Әкей айтты: «Бүгін ескіше 1 март, қазақша жаңа жыл, ұлыстың ұлы күні. Ал жаңа жылдың бұрынғы аты - Наурыз, бұл фарсы тілі. Жаңа күн деген сөз. Қожа-молдалар ескі әдетті қалдырамыз деп, құрбан, ораза айттарын ұлыс күні дегізіп жіберген. Ескі қазақша, ескі түрікше жаңа жыл күнінің аты - ұлыс. Жаңа жыл басының ұлыс екеніне мынадай дәлел бар. «Ұлыс күні қазан толса, ол жылы ақ мол болар. Ұлы кісіден бата алса, сонда олжалы жол болар...» (Шәкәрімнің ұлы Ахаттың жазбаларынан) Наурыз әзілі Наурыз әзілін бізге Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова апай әңгіме үстінде айтып беріп еді: - Наурыз мерекесінде ер адамдар әйелдеріне сыйлық жасайтын «селт еткізер» дәстүрі бар ғой.

Бұл салттың атын білсе де, затын білмейтін жолдасым Бақытжан берген сыйлық мені шын мәнінде селт еткізген еді. Кезекті бір наурызда оның қолыма балта ұстата қойғаны. Кәдімгі ет шабуға арналған қысқа сапты, қара балта. Шошып кетіп: «Ау, менің басымды шапқалы жүрсің бе?» - деп сұрасам, «Селт етсін дегенім ғой, дәстүр емес пе?» - деп езу тартып, күліп тұр. Расын айтсам, осы селт еткізген балтаның мен үшін бар сыйлықтан бағасы зор. Ол әлі күнге дейін төрімде сақтаулы тұр... Наурыз дәстүріҚазақтың дәстүрі көп-ақ... Қасиетті наурыз күні жасалуға тиіс жол-жоралғыларға тіптен ерекше ден қояды. Таң қылаң берісімен арық жолын аршып, шыбық отырғызу - дәстүр төресі. «Бір тал кессең, он тал ек» деген, ата-бабамыз жасыл желектің жайқалып тұрғанын қалаған. Тіпті жастарға көк шөпті басқызбағанын да білеміз.

Дегенмен барлық жерде болмағанымен, наурыз мерекесінде бүгінде де қолданылатын екі жақсы салт бар. Бірі - селт еткізер болса, екіншісі - ұйқыашар. Бойжеткендер соғымның соңғы етін уызға салып пісіріп, ұнатқан жігіттеріне тартады. Бұл салт қазақта «ұйқыашар» аталады. Ұйқыашардың қарымтасына жігіттер «селт еткізер» рәсімін жасайды. Яғни қалауынша айна, тарақ, әтір суын сыйлайды. Айна - пәктіктің, жастықтың, тарақ - әдемілік пен сұлулықтың, ал иіссу - «жаңа бүршігін жарған жауқазындай құлпыр» деген белгі.

Автор:
Нұрболат АМАНЖОЛ