Республикалық қоғамдық-медициналық апталық газеті

ҰМЫТЫЛМАС АЛТЫН ҚАЗЫНА


27 ноября 2009, 21:13 | 5 451 просмотр



ОТАУ КӨТЕРУ

КҮЙЕУ КИІМІ

Күйеу киімі (Салт). «Әкесі – күйеу, шешесі қалындық болмаған ба?» деп бізді мінейді. «Ки! – деп аттанар жерде Абайға жаңағы күйеу киімінің бәрін Кигізді» (М. Әуезов). Қалындығын алуға баратын жас күйеу міндетті түрде «күйеу киімін» киюге тиіс. Алдынан шыққан жеңгелер мен жас қыз-келіншектер күйеуді киімінен танып алады. Сондықтан күйеу басқа жігіттерден салт бойынша ерекше киінеді. Бөркіне үкі тағып, қызыл шапан, биік өкше етік киеді. Бөркін көзіне түсіріп төмен қарап, кішілік көрсетіп тұрмаса айып төлейді немесе сөзге, күлкіге ұшырайды. Сол бетімен қыз-келіншектердің ортасына түскен күйеу небір азапты әзіл-қалжыңға төзеді. Оның мінген атын «күйеу атымен күл тасы» дегендей ауыл балалары мініп алып қызыққа бөленеді. Бұл да ауыл салты.

***

Күйеу киімі – одежда жениха. Жених, отправляющийся за невестой, обязательно должен одеться особенно нарядно, чтобы встречающие женщины и девушки могли безошибочно его определить. По обычаю одежда жениха отличается от одежды жигитов, сопровождающих его. На головной убор «бөрік» он прикрепляет «үкі» (перья филина),сапоги одевает на высоких каблуках, на плечи накидывает красный чапан. Жених надвигает «бөрік» на глаза и ведет себя очень скромно, всем своим видом показывая почтительность, а в противном случае ему придется платить штраф, или его поднимут на смех. Оказавшись в таком виде средт женщин, жених терпеливо переносит их насмешки и колкости. Конь жениха превращается в объект забавы для детей – они вдоволь могут на нем покаткться. Это традиция аула.

ТОЙ МАЛЫ

Той малы (дәстүр). «100 жылқы той малына кетіпті» (М.Ж. Көпеев). Келін алуға келген қадірлі құдалар ел дәстүр-салты бойынша – сән-салтанатымен, жөн-жосығымен келіп түседі. Бұл жолдың кәде-жоралары да көп болады. Сонымен ішінде ең басты кәдесінің бірі – осы топқа арнайы әкелген «той малы» деп аталатын жолды дәстүр. Бұған әр құда өз дәулеті мен шамасына қарай жылқы немесе бірнеше қой әкеледі. Күйеудің абырой, беделі осы кәдеге де байланысты болады. Бұған қымбат мата, бұйым, жеміс, қант, шәй да қосылады. Әкелген мал арқылы құдалар қыз әкесінен, атасынан немесе сол ауылдағы жолы үлкен ақсақалдан бата тілейді. Батадан кейін әлгі мал сойылып, тойға жиналғандар одан ауыз тиеді. Той малы толымсыз болса қыз жеңгелері құдалардың бетіне басады. Сондықтан да «той малының» мүшесі түгел әрі семіз болуы қатты қадағаланады.

***

Скот для свадьбы. Жених, приезжая за невестой, приводит «той малы», то есть скот для свадьбы. Его режут для пира на этой свадьбе. В зависимости от состоятельности сваты приводят на «той малы» несколько лошадей, коров или баранов. А так же привозит дорогие ткани, вещи, фрукты, сахар, чай и т.п. Авторитет зятя в будущем может зависеть от количества и качества подарков «той малы». Если они не соответствуют богатству и положению семьи жениха, то «қыздын жеңгелері» (жены старших братьев девушки) могут высказывать едкие упреки колкости по этому поводу.

ҚАПҚА САЛАР

Қалындығын алуға келген күйеу барлық жол-жоралғыларымен яғни құдалық кәделерімен, үлкендерге арналған сый-сияпатымен. Той малымен келеді. Той басталды. Қыз өз үйінен аттанар алдында оның әкесі барлық құдалар-

ға киіт кигізеді. Күйеу баласына да сыйлық береді. Бірақ ол қилт емес «қапқа салар» деп аталады. Ол бағалы киім, қымбат ер-тоқым, жігіт жарақтары немесе мал болуы мүмкін. Әрине, бұл қайын атаның дәулеті мен мырзалығына, абырой-беделіне сай жасалатын жолды дәстүр.

***

Подарок зятю. После тоя, когда в назначенный день жених со своей свитой, вручив всем положенные подарки, увозит невесту в свой аул, отец невесты дарит всем сватам по традиции «киіт» (от слова «кию» - одевать). Новоиспеченному зятю тоже преподносится в подарок наряд одежда. Подарок называется «қапқа салар»

ТӘРБИЕ ДӘСТҮРЛЕРІ БЕСІККЕ САЛУ

Әлди-әлди ақ бөпем,

Ақ бесікке жат бөпем

(Бесік жары)

Бесік қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. «Ел іші – алтын бесік» деген сөз бесіктің құдіретін көрсетеді. Жаңа туған баланы бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі. Бесікке салу жолы үлкен немесе елдің тәрбиелі, өнегелі әжелеріне, әйелдерге тапсырылады. Ол бесікті отпен аластап «тыштырма» жасап алып, баланы бесікке бөлейді. Бесік үстіне жеті түрлі қадірлі, таза заттар қойылады. Бесікке салған адамға «бесікке салар» яғни кәделі сый беріледі. Осындай қуаныш үстінде «Бесік жары» айтылады:

Айыр қалпақ киісіп,

Ақырып жауға тиісіп,

Батыр болар ма екенсің?

Бармақтарың майысып,

Түрлі ою ойысып,

Шебер болар ма екенсің?

Таңдайларың тақылдап,

Сөзіңді жүрт мақұлдап,

Шешен болар ма екенсің?

Бесіктің сәби денсаулығына, тазалығына пайдасы өте зор. Бесіктегі сәбидің бойы, қол аяғы түзу, ширақ болады. Сондай-ақ бесік баланы кездесоқ құлаған заттан, суық пен ыстықтан да қорғайды. Пәле-жаладан сақтасын деп ырымдап, оған тұмар, бүркіт тұяғы, жыланның бас сүегі, кірпі сияқты заттар тағып қояды.

Бесік ағаштан, негізінде талдан иіп жасалады. Себебі тал басқа ағаштай емес йілмелі морт сынбайды, құрт түспейді, жат иісі болмайды. Бесіктің мынадай құрал-жабдықтары болады: жастық, мамық, жөргек, түбек, шұмек, қолбау, тартпабау т.б.

***

«Бесік» - колыбель – считается священной реликвией каждой семьи. Ее в большинстве случаев дарят внуку родственники по линии матери «нағашы». Бесік бережно хранится в доме и передается из поколения в поколение. Иногда сыну может посчастливиться спать в колыбельке, в которой некогда спал его отец.

Когда ребенка впервые укладывают в колыбель, проводится обряд «Бесікке салу» («укладывание в колыбель»). Право осуществить такую ответственную миссию поручается, как правило, специально приглашенной мудрой и уважаемой бабушке, имеющей многочисленное потомство.

Прежде чем укладывать младенца в колыбель, к ее изголовью привязывают амулет, который, согласно поверью, будет защищать его от злых духов.

После того, как уложили малыша, колыбельку накрывают семью различными вещами, каждая из которых имеет определенный смысл и, согласно поверью, может оказать влияние на судьбу ребенка. Например, шуба или дорогой чапан – символ богатства, положения в обществе, уздечка означает положение родителей видеть сына сильным и ловким, способным обуздать любого коня, а кебенек – походная одежда для героев и храбрецов, - сулит ему славу батыра – защитника Отечества.

Бесікке салу

Бесік жыры (салт).

Әлди-әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат бөпем!

Жылама, бөпем, жылама,

Жілік шағып берейін,

Байқұтанның құйрығын

Жіпе тағып берейін.

Арша ма екен бесігі?

Алар ма екен әкесі?

Өрік пе екен бесігі?

Сүйе ме екен бесігі?

Жігіт пе екен әкесі?

Әлди-әлди, аппағым,

Қойдың жүні қалпағым...

Сәби тәрбиесі мен мінез-құлқын қалыптастыруда бесік жырының орны мүлде бөлік. Ол баланың көкірек көзін ашады, жан-жұесін тербейді, сезімін сергетеді, көңіл-күйін көтереді. Есейе келе өнерге, сөз өнеріне бейімделеді. Әже мен ананың әлдиі сәбидің алғашқы өнер мектебі екені баршаға белгілі. Ұлы Абайдың «Туғанда дүние есігін ашады өлең» деуі теген емес. Бесік жырында ұлттық тәрбиенің үздік үлгісі жатыр. Алайда соңғы жылдарға бесік тербетіп отырып бесік жырын айтатын әже, ана азайды. Бесік тербететін баланың өзі бөпесін өлең айтып ұйықтататын. Бұрын ананың бесік жырын сәби ғана емес, ауыл балалары, тіпті үлкендер де құлағын салып тындап отыратын. Кейінгі кездерде жастардың халық әніне назар аудармауы, өлеңге әуестенбеуінің бір себебі – осы бесік жырының ұмытылуында болса керек.

Бесікке салу

«Әлди-әлди, ақ бөпем, ақ бесікке жат бөпем» - «Әлди-әлди, мой малыш, в колыбельку ты ложись. Эти строчки из «Бесік жыры» - «Колыбельной песенки» - знакомы почти всем казахам.

ОТБАСЫ, ТҰРМЫС ДӘСТҮРЛЕРІ АТ МІНГІЗІП, ШАПАН ЖАБУ

Рахмет қос мергенді аттандырды,

Астына ат мінгізіп, шапан жауып.

(С. Түрғынбеков)

Құрметті қонаққа, ақынға, батырға, палуан-

ға және сол сияқты елге еңбек сіңірген ардақты, айтулы азаматтарға ат мінгізіп, шапан жабу қазақ халқының ертеден келе жатқан аса лайықты, жарасымды ата салты яғни бұл «батыр», «ақын», «палуан» деген құрметті атақтардан кейінгі берілетін құрметтеу, сый-сияпат, марапат, мадақ (награда) белгісінің айғағы, ең жоғары құрметі ретінде беріледі.

Ат мінгізу, шапан жабу салт қазіргі күнде де жарасымды жалғасын тауып келеді. Мысалы, Ұлытауға келгенде қазақ еленің тунғыш президенті Н. Назарбаевқа Торғайда ақын С. Мәуленовке, Шымкентте жазушы Ш. Мұртазаға ат мінізіп, шапан жабылуы ұлтық мәдениетіміздің, салт-дастүріміздің қадыр-қасиетін көтере түскені сөзсіз. Әділін айтсақ, мұндай құрмет қазіргі күнгі «машина кілтін тапсырды» дегеннен әлдеқайда абыройлы да асқақ естіледі!

***

«Ат мінгізіп, шапан жабу» - самый значительный подарок. У казахского народа есть прекрасный обычай: дорогому гостю, ақыну, батыру, борцу или уважаемому человеку дарить коня и накидывать на плечи чапан. Этот обычай продолжает жить и в наши дни. Он один из ярких примеров сохранения традиций казахского народа.

АТ ТЕРГЕУ

Ат тергеу (дәстүр) – «Тентегім, сен теріс айтып жатырсың» (М. Әуезов). Халық дәстүрінде адамға құрмет көрсетудің жолдары көп. Соның бірі – ат тергеу. Ұл дәстүрі бойынша әйелдер атасының, қайнаға, қайынсіңілісінің атын атамай, өзіне лайықты ат қойып «мырза қайнаға», «бай атам», «би атам» «жалқы бала», «тентегім», «еркем», әйел болса «шебер шешей», «ақ әже», «сырғалым», «шашбалуым», «күлімкөзім» деп атайды. Жаңгелер жағы небір күлкілі аттар да қоя береді. Мысалы: тапалды «сұңғақтым», жайбасарды «жүйрік» дейді. Мұның бәрі шын мәнінде сыйластық пен құрметтің ерекше белгісі болып табылады. Ер адамдар да ақсақалдар мен өзінен үлкендерді «ата», «әке», Ереке, Аха, Жәке, Сәке деп құрметтеген. Бұл да осы ғұрыптың бір түрі. Ат тергеу – біздің халқымыздың адам сыйлау жөніндегі ізеттілік, көргендік, кішпейілдік қасиеттерінің биік көрінісі. Өзінен үлкен адамның атын тура атау анайылық болып табылады.

Халық аузында мынадай қызықты әңгіме бар: Бір келіншек «сарқыраманың ар жағында, сылдараманың бер жағында маңыраманы ұлыма деп жатыр! Білемені жанымаға жанып-жанып тез келіңдер!» - депті. Сөйтсе ол Өзенбай, Қамысбай, Қойлыбай, Қасқырбай, Қайрақбай, Пышақбай деген қайны, қайнағаларының атын атай алмай тұр екен!

Жолаушылар су әкеле жатқан әйелден: «бүл кімнің ауылы» деп жөн сұрапты. Сонда келіншек «өзінде ғана бардай, өзгеде жоқтай атамның ауылы» депті. Сөйтсе бұл Көтібар ауылы екен.

«Ат тергеу» басқа жағдайларда да қолданылады. Мысалы, халық қасқырды «ит-құс» деп, қарасан, шешек, қызылша сияқты ауруларды «әулие» деп атайды. Ол осындай пәле-жала бізден аулақ болсын деген ырым.

***

В традициях и обычаях казахского народа есть множество способов воспитания у молодежи уважения к старшим.

По казахскому обычаю женщины (снохи) не называли по имени своих свекра (ата), деверя (қайны), золовок (қайынсіңлі), а подбирали им подходящие почтительные имена: «мырза қайнаға», «бай атам», «еркем» и т.д. «Ат тергеу» - показатель уважения к старшим, учтивости и обходительности.